به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، علیرضا حسن زاده رئیس پژوهشکده مردم شناسی امروز «شنبه» در همایش ملی یلدا که در پژوهشگاه برگزار شد گفت: ما بنا به سنتی قدیمی که از دوره استاد محمد میرشکرایی شروع شده، هر سال یلدا را جشن گرفته ایم اما ظاهراً این همایش نخستین همایش ملی علمی یلدا دستکم در میراث فرهنگی به شمار می‌آید.
وی با بیان اینکه یلدا آئینی تقویمی است که معانی فلسفی و هستی شناختی چرخش و تغییر فصول و گذر زمان را بر اساس جهان بینی انسان ایرانی نشان می‌دهد تصریح کرد: به واقع یلدا مقارن با انقلاب زمستانی است تا اعتدال بهاری که در نوروز متجلی می‌شود، میل به نوزایی، زایندگی، برکت و شکوفایی را در نزد اقوام ایرانی نشان دهد.
او گفت: اگر نماد نوزایی و شکفتگی و زندگی در آئین همزاد یلدا یعنی کریسمس درخت کاج است در یلدا میوه‌های تر زمستانی و خشک تابستانی (خشکبار) این مفهوم یعنی ستایش زندگی، نوزایی، برکت، شکوفایی و شادمانی را نشان می‌دهند.
حسن زاده خاطرنشان ساخت: البته در کریسمس لامپ‌های روشن همان نقش میوه‌ها و خشکبار ما را بازی می‌کنند و هم نماد تولد و زایش هستند و هم نماد روشنایی یعنی همان نقشی که انار به عنوان نماد زایش و روشنایی بازی می‌کند.
وی یلدا را آئینه تنوع فرهنگی و همبستگی ملی ایرانیان دانست و گفت: این توان فرهنگی و فلسفی ایرانیان در خلق نماد است که می‌بینید انار را هم به عنوان نماد روشنایی، هم نماد زایش و هم نماد وحدت و کثرت بر می‌گزینند؛ دانه‌های فراوانی که در کنار هم مهربانانه نشسته اند و در عین کثرت، دارای وحدت اند.
حسن زاده فرهنگ یلدا را دارای پویایی خواند و افزود: این روزها در طراحی آویزه ها و تزئینات جدید انار و خورشید با هم ترکیب می‌شوند، به واقع آئین یلدا با قدرت به حوزه عمومی گره خورده و می‌توان از بازار یلدا که قدرت و زیبایی آن مثل بازار نوروز و کریسمس است یاد کرد.
به گفته رئیس پژوهشکده مردم شناسی یلدا چون اغلب آئین‌های ایرانی از باز تولد یا باز زایی یا همان "ریی برس " حکایت دارد، که تنها یک تولد جسمانی نیست بلکه یک تولد فرهنگی، اخلاقی و انسانی است.
او با بیان اینکه از این لحاظ یلدا نقش و کاکردی چون نوروز اما با نمادپردازی متفاوت دارد افزود: یلدا چون سایر آئین‌های ایرانی آئینی زیست سالار یا مبتنی بایوکراسی است که زندگی و مظاهر آن را چون شادمانی ستایش می‌کند.
او اظهار داشت: جست و جوی روشنایی عنصر مهم دیگر در آئین یلدا است، به واقع در تمام تاریخ ایران همانگونه که کورش پادشاه عصر باستان ایران گفته است: برای جنگ با تاریکی شمشیر بر نمی کشم، چراغ بر می‌افروزم، یلدا ایین مهربانی، صلح، دوستی، مدارا و شکیبایی، همگرایی و وحدت اقوام ایرانی، و عشق بوده است.
این مردم شناس با بیان اینکه آئین‌ها صلح و دوستی را در میان اقوام ایرانی به صلح و دوستی پایدار تبدیل کرده اند، یلدا را تقدیس و ستایش زندگی و نوزایی دانست و گفت: حضور حافظ در جامعه شهری و روستایی ایران و حضور فردوسی در جامعه عشایری ایران بر سفره و خوان یلدا، پیوند شعر آئین و هویت ملی اقوام ایرانی را نشان می‌دهد.
حسن زاده با اشاره به این نکته که در تمام سنت‌های تفسیری آئین یلدا، لزوماً شب و روز در ستیز و جنگ با هم نیستند تصریح کرد: بلکه در نگاهی چون نگاه سهروردی که هم نماد عرفان اسلامی و هم جهان بینی و فلسفه عصر باستان ایرانیان است، همانگونه که جسم و جان با هم همسایه اند شب و روز هم در کنار هم به سر می‌برند.
به گفته وی، از دامن این شب بلند است که چنین نوزاد نورانی و زیبایی به نام خورشید چشم می‌گشاید.
او خاطرنشان کرد: در نظر داشته باشید که این آئین آئینی باستانی است اما لزوماً آئینی زرتشتی نیست بنابراین این آئین را نمی‌توان بر اساس دوگانه گرایی زرتشتی یعنی برخورد خیر و شر تفسیر کرد.
وی خاطرنشان ساخت: البته پارادایم نگرش زرتشتی در شعر فارسی به عنوان یک پارادایم قوی در بخشی از ادبیات فارسی از تقابل هجران و وصل سخن گفته که گاه گویی از برخورد خیر و شر سخن می‌گوئیم، این نوع نگاه به ادبیات روشنفکری عصر پهلوی و مفهوم زمستان و تقابل آن با بهار تبدیل شده است: زمستان هنجاری و بهاری احساسی یا برخورد پیری و جوانی.
حسن زاده افزود: نظام استعاری و زیبایی شناسی ادبی در اینجا با نظام فلسفی آئین یلدا به نظرم متفاوت است و می‌تواند ما را به اشتباه بیاندازد.
وی در پایان با اشاره به برگزاری نشست‌های شب افسانه و شب یلدا در سلسله شب‌های بخارا در این حوزه تصریح کرد: این همایش با هزینه چهار صد هزار تومان برگزار شد و به نظر من به ویژه باید در این شرایط سخت اقتصادی و مشکلاتی که وجود دارد در مورد هزینه همایش‌ها بسیار صرفه جویی کرد.
حسن زاده خاطرنشان کرد: این همایش توسط پژوهشکده مردم شناسی با همکاری پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه‌ها و متون، پژوهشگاه علوم انسانی (پژوهشکده مطالعات اجتماعی و مرکز اسناد فرهنگی آسیا)، مرکز میراث ناملموس تهران، مدیریت ثبت و حفظ میراث معنوی و طبیعی، مؤسسه پاپیرار، مؤسسه رهاورد گیل و … در حال برگزاری است.
یلدا، جشن کهن ایرانیان
محمد میر شکرایی پیشکسوت مردم شناسی ایران نیز در این نشست تصریح کرد: در تاریخ هیچ ملت و فرهنگی به اندازه فرهنگ ایرانی جشن و شادی وجود ندارد، ۱۲ جشن ماهیانه به مناسبت تقارن روز و ماه، شش جشن آفرینشی به مناسبت مراحل شش گانه آفرینش، چهار جشن فصلی به مناسبت سرآغاز هر فصل و جشن نوروز و دیگر جشن‌ها همواره در فرهنگ شادی ایرانیان مورد توجه هستند.
وی ریشه همه جشن‌ها را بر پایه اعتقاد و باورهای مردم دانست و افزود: اساساً واژه جشن از نیایش گرفته می‌شود.
او با بیان اینکه یلدا جشن بلندترین شب سال نیست، بلکه جشن تولد مهر است تصریح کرد: بحث تاریخی و مردم شناسی یلدا از همدیگر قابل تفکیک نیست.
میر شکرایی تاریخ را بدون مردم بی معنی برشمرد و گفت: مردم شناسی علمی است که به مطالعه فرهنگ می‌پردازد و فرهنگ چیزی جدای از تاریخ یک جامعه نیست.
این مردم شناس پیشکسوت با بیان اینکه فلات ایران به دلیل شرایط آب و هوایی جشن‌های فصلی چهارگانه دارد گفت: ما ابتدای بهار، جشن نوروز، ابتدای تابستان، جشن تیرگان، ابتدای پاییز، جشن مهرگان و ابتدای زمستان جشن یلدا را داریم و جشن‌های مربوط به آریایی‌ها، جشن‌های دو فصلی و جشن‌های بهاره و زمستانی است.
یلدا از زوایای نجومی و آیینی
در ادامه این نشست علیرضا قلی نژاد پیر بازاری معاون فناوری و کاربردی سازی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری شب یلدا را از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان دانست که از دیر باز بزرگان در اهمیت آن نزد ایرانیان اقوال مختلفی رو بر شمرده اند.
او افزود: ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در آثار الباقیه در مورد شب یلدا می‌گوید: «و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب زمستانی است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و دیوها به زوال و فنا روی می‌آورند.»
قلی نژاد جشن یلدا را از زوایای مختلفی همچون؛ یلدا به مثابه رویدادی نجومی، یلدا به مثابه آئینی بر گرفته از مبانی اعتقادی و آئینی، یلدا به مثابه رویدادی که در تکرار ایام و سال‌ها، نو شدن را خاطر نشان می‌سازد و موضوعی که ارتباط بین جشن‌ها و اعیاد از جمله شب یلدا را به معماری مرتبط می‌سازد مورد بررسی قرار داد.
او تصریح کرد: ایرانیان تلاش کرده اند در مسیر تکرار جشن‌ها و اعیاد که به شکلی کمی ممکن است تکراری بیهوده ملال آور و خسته کننده به نظر آید با کمک محتوای فرهنگی مناسک و آئین‌های رایج هر یک از اعیاد و جشن‌ها به تغییرات حاصل شده اندر احوالات انسان‌ها متأثر از نو شدن و نوزایی باطن آدم‌ها، به نو شدن جهان اشاره کنند این مفهوم در ادبیات ایرانی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است.
وی گفت: بدین ترتیب جشن‌ها مراسم و اعیاد با کمیت‌هایی شبیه بهم اما کیفیاتی متفاوت تذکری است بر این حقیقت که گردش زمانه علی رغم شباهت‌های ظا هری در حقیقت تکرار نمی‌شوند بلکه هر لحظه و هر سال نو می‌شوند.
اهمیت ادبیات کودک در انتقال فرهنگی
لیلا کفاش زاده مسئول دفتر کودک و نوجوان مرکز معرفی فرهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز در ادامه این نشست با بیان مواردی در خصوص اهمیت ادبیات کودک در انتقال فرهنگی، اسطوره‌ها را شناسنامه فرهنگی دانست و افزود: اساطیر نشان دهنده فرهنگ و نحوه تفکر مردمان در دوران‌های کهن است.
او با بیان اینکه اسطوره‌ها الگوی رفتار انسانی اند افزود: اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونه‌ای ناخودآگاه برای تقلیل گرفتاری‌ها یا اعتراض به اموری که برای ایشان نامطلوب است.
کفاش زاده علت مطالعه اساطیر را پی بردن به گوشه‌های تاریخ ساختارهای اجتماعی کهن و فهم و درک و شناخت بهتر رفتار و آداب یک اجتماع و شناخت ریشه‌ها دانست.
وی در ادامه به بیان تأثیر برخی عوامل بر انتقال فرهنگ فرهنگی نظیر انتقال مفاهیم فرهنگی با کمک قصه، صدای مادر یا مربی انتقال دهنده فرهنگ، نقش قصه‌ها در انتقال الگوی رفتاری، قصه و نمایش (نقش فرهنگ در الگوی رفتاری) و… اشاره و به تشریح هر یک پرداخت.
داریوش ذوالفقاری رئیس پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه‌ها و متون نیز در ادامه این همایش به بیان مواردی در خصوص حافظ و شادی با قرائت اشعاری از حافظ پرداخت.
